jueves, 24 de febrero de 2011

La plej ŝika tosto por esperanto


Louis de Beaufront (1855-1935), la unua franco kiu parolis esperanton, estis la plej elstara aktivulo de la internacia lingvo dum la unuaj jaroj, kaj poste dum la nomata franca periodo. En 1892 li loĝis en la franca regiono de Ĉampanjo-Ardenoj. Tie li esperantistigis la grafon Chandon de Briailles, «ĉefo de la domo Moët et Chandon, la plej antikva kaj potenca por la vino ĉampana»:
De sinjoro L. de Beaufront ni sciiĝas, ke al nia lingvo aliĝis la grafo Chandon de Briailles, ĉefo de la domo Moët et Chandon, la plej antikva kaj potenca por la vino ĉampana. Tuj post la ricevo de la lernilo por Francoj la grafo skribis al s-ro de Beaufront amindan leteron en Esperanto. La aliĝo de tiu sinjoro estas tiom pli rimarkinda, ke li havas havas jam la aĝon de 70 jaroj. La tuta domo estas tre favora al ni, kaj s-ro de Beaufront diras, ke ĝi nur atendas kelkajn mendojn faritajn en Esperanto, por enkonduki ĉe si la komercan korespondadon en nia lingvo.
Esperantisto, n-ro 9 (septembro 1892), p. 131

En la sekva numero de Esperantisto jam aperis en la adresaro la grafo Paul Chandon de Briailles (1821-1895) kaj lia filo Gaston (1852-1914)
1910. Chandon de Briailles, Gaston. Epernay. Marne. Francujo. [L. de Beaufront.]
1911. Chandon de Briailles, P., grafo. 11 Strato de Komerco. Epernay. Marne. Francujo. [L. de Beaufront.]
Esperantisto, n-ro 10 (oktobro 1892), p. 159

En la dekunua numero de tiu jaro, oni legas la nomojn de du el la ses gefiloj de Paul Chandon de Briailles inter la abonantoj de la revuo .

IV, Francoj
Epernay: de Beaufront, L. (2 ekzempl.)
Chandon de Briailles, Gaston
Chandon de Briailles, Jean-Remi
Gallice, Henry, s-ino
Esperantisto, n-ro 11 (novembro 1892), p. 162 

Kiam Louis de Beaufront aperigis Dictionnaire Esperanto-Français-on en 1902, li dediĉis ĝin al la grafo Jean-Remi Chandon de Briailles, «unu el la unuaj kaj el la plej bonaj amikoj de esperanto» (4a eldono, 1904).


Fontoj:
Esperantisto, 9/1892; 10/1892; 11/1892
Por la antaŭnomoj kaj la jaroj de naskiĝo kaj morto, Geneanet.org

martes, 22 de febrero de 2011

En la katakombo

Ĉi-jare, la Hispana Kongreso de Esperanto okazos en San Lorenzo de El Escorial inter la 28-a de junio kaj la 2-a de julio. Ne malproksime al la Kulturdomo de San Lorenzo, kie disvolviĝos la Kongreso, staras la mondkonata Monaĥejo. Tie estas enterigitaj la plejmulto de la reĝoj kaj reĝinoj de Hispanio ekde Izabela de Portugalio (1503-1539). Tamen, la fina enterigo okazas post longa proceso (ĉirkau dudek kvin jaroj) de natura redukto de la korpo en la «Pudridero». Nur monaĥoj de la ordo de aŭgustenanoj rajtas eniri en tiun iom strangan lokon.


Pri tiu rara kutimo de la hispana reĝaro temis artikolo aperigita en la jaro 1892 en la unua revuo en esperanto sub la rubriko «El la mondo».

El la Mondo
La korpo de Alfonso XII., la lasta reĝo de Hispanujo, ĝis nun ne estas ankoraŭ kaŝita por eterna trankvilo, malgraŭ ke de lia morto pasis jam ses jaroj. La korpo de la mortinta reĝo, envolvita en maldikaj tolaj tukoj, kuŝas sur ŝtona plato apud la fonto, kiu fluas en groto en la orienta parto de la monto, sur kiu staras la Eskurialo. En tiu ĉi stato ĝi kuŝos tiel longe, ĝis ĝi ricevos la ecojn de mumio, kaj nur tiam ĝi estos enmetita en la katakumbon artiste konstruita rotundo sub la ĉefa kupolo de la Eskurialo, kie ripozas la korpoj de la aliaj reĝoj de Hispanujo. La korpo de la patro de la reĝino Isabella kuŝis en tiu ĉi groto, kiu estas nomata «Pudrido» pli ol dudek kvin jarojn, antaŭ ol ĝi ricevis tian gradon de ŝtoniĝo, ke ĝi povis esti kaŝita en ĉerkejon de la reĝoj.
Esperantisto, jaro III, n-ro 8 (aŭgusto 1892), p. 125

viernes, 18 de febrero de 2011

Nova tiparo Zamenhof


Usona tipdesegnisto Jason Castle ĵus aperigis novan tiparon Zamenhof, honore al la patro de esperanto. La tiparo enhavas kvar stiloj (inline, plain, inverse, outline) kaj laŭ ĝia aŭtoro estas inspirita de literoj en rusaj konstruktivismaj afiŝoj. Zamenhof permesas skribi per latina alfabeto, literoj grekaj (ne videblaj pere de la ilo ĉe la retpaĝaro MyFonts) kaj cirilaj


kaj, kompreneble, oni povas ankaŭ uzi ĉapelitajn literojn (kun iomete tro minimumismaj ĉapeloj, miaopinie)



La tiparo, kiu nur enhavas ĉefliterojn, ĉar ĝi estas pripensita ĉefe por afiŝoj kaj titoloj, estas jam aĉetebla pere de MyFonts, sed jen kion diris la aŭtoro en Tujtero:


@typedesigner ★ Mia nova tipara familio "Zamenhof" nun disponeblas ĉe MyFonts: http://bit.ly/g75lBM Sed, atendu ĝis la speciala oferto. #font #typography

miércoles, 16 de febrero de 2011

Esperanto a la malagueña: el curioso libro 36 (1890)

Ya en el primer número de La Esperantisto, primera revista en la lengua internacional, aparecía una bibliografía numerada de las obras publicadas en esperanto. Como es lógico, el número 1 correspondía al conocido como Unua Libro, es decir, la edición en ruso del primer manual de la lengua internacional, publicado por Zamenhof en julio de 1887. Ese mismo año se publicaron las ediciones polaca, francesa y alemana del Unua Libro a las que corresponden los números 2, 3 y 4.
En 1888 se publicó el quinto libro, la edición inglesa: Dr. Esperanto's International Tongue. Preface and complete method, de J. St. [Julian Steinhaus]. Zamenhof fue informado de la mala calidad de la traducción y el número 5 desapareció de la lista y fue ocupado por la nueva traducción, obra de Richard Geogheghan y publicada en 1889.

El doble número 5 del «Nomaro de l' verkoj pri la lingvo internacia Esperanto». La versión definitiva de Geoghegan y la efímera de Julian Steinhaus

La bibliografía numerada de la lengua esperanto siguió creciendo con los primeros diccionarios breves (malgrandaj vortaroj) en las cinco lenguas mencionadas (ruso, polaco, francés, alemán e inglés; números 6 al 10), el conocido como Dua Libro (11) y su Aldono (12), nuevos manuales en otras lenguas (hebreo, 13; yiddish, 23; sueco, 24; letón, 29; danés, 33; búlgaro, 34; italiano, 35) y diccionarios de más enjundia (Plena vortaro rusa-internacia, 17; Meza Vortaro Internacia-Germana, 21). Las primeras traducciones literarias también fueron haciendo aparición en la bibliografía. Antoni Grabowski (1857-1921), de quien se cuenta que mantuvo con Zamenhof la primera conversación en esperanto de la historia, tradujo a Pushkin (La neĝa blovado, 14) y a Goethe (La gefratoj, 17).

A. Grabowski

El esperanto en España
La penetración del esperanto en España se refleja de manera curiosa en la bibliografía numerada. Así, la primera obra sobre el esperanto para españoles no fue un manual o versión del Unua Libro, sino un diccionario, el Vortaro Esperanto-Hispana (26) obra de Edgar von Wahl (1867-1948). Von Wahl (o De Wahl), nacido en Ucrania, estudió en San Petersburgo y se instaló en Tallín. Se interesó por el volapük, pero lo abandonó por el esperanto en cuanto leyó el Unua Libro. Von Wahl experimentó con traducciones al esperanto de Lermóntov, colaboró en La Esperantisto y en 1889 publicó el diccionario esperanto-español, tomando como base el primer diccionario breve esperanto-ruso de Zamenhof.

Edgar von Wahl

Ese mismo año 1889, Joaquín de Arce y Bodega, a la sazón bibliotecario del Senado se dirigió a Zamenhof y recibió de éste tres ejemplares de su gramática (probablemente de la versión francesa). Conservó uno y envió los dos restantes a Ricardo Codorniu (1846-1923), que en 1903 fundaría la Hispana Societo por Propagando de Esperanto, y al malagueño José Rodríguez Huertas, entonces presidente del club volapukista de Málaga. Al parecer, el libro convenció a Rodríguez Huertas, pues ya en 1890 publicó el que sería el primer manual de esperanto en castellano, un curioso libro que se inscribiría con el número 36 en el «Nomaro». Así se expresaba en el prólogo sobre la nueva lengua:(1)
Mas como hemos tropezado, digámoslo así, con esta nueva lengua, de excelentes condiciones de sencillez y de más probabilidades de éxito que el Volapük, somos los primeros en arriar nuestra bandera para alistarnos resueltamente bajo la enseña que simboliza, conforme á nuestro humilde parecer, la más pronta y segurísima realización del progreso que tanto anhelamos.

Gramática, ejercicios y diccionario de la linguo internacia del doctor Esperanto

Portada del libro de Rodríguez Huertas tal y como la reproduce Ludovikito (Ito Kanzi) en Ludovikologia Dokumentaro, III, p. 257. Teniendo en cuenta el ex libris de Luis Hernández Yzal, el libro original debe encontrarse en el Museo de Esperanto de Subirats.

El libro de Rodríguez Huertas es desde el principio al final el manual más heterodoxo de los «basados» en el Unua Libro de Zamenhof. En el prólogo, tras un breve apunte histórico sobre la adopción de una lengua internacional, el autor se ocupa «de los idiomas que aspiran á ser universales, llamados Lingua, Volapük y Lingua [linguo] Internacia». Del primero, dice que se debe a «un sabio lingüista inglés, cuyo nombre no recordamos, quien [...] ha dado á luz recientemente en Londres un idioma de raices esencialmente latinas». El nombre del autor que no recordaba Rodríguez Huertas era George J. Henderson, que había publicado Lingua, an International Language for purposes of commerce and science. General outlines en la primavera de 1888 (y que posteriormente se haría esperantista). Rodríguez Huertas aseguraba que lingua carecía «de la acabada belleza y de la sublime sonoridad de tan harmoniosa lengua [el latín]». Del volapük asegura que «sus vocablos son muy difíciles de retener en la memoria».
Ya en el título de la Gramática llama la atención la u de linguo, y es que Rodríguez Huertas decide sustituir la v por u, como explica al final:

Las palabras que tienen en su raíz una v, cuyo sonido es el de nuestra u [?], se hallan escritas aquí con esta última letra. Ejemplo: akuo por akvo, linguo por lingvo, kuar por kvar, kuin por kvin, etc., etc.

A continuación, el prólogo destaca tres reglas que permiten conocer el idioma en «media hora [...] tiempo más que suficiente para conocer á la perfección su mecanismo»: la formación del femenino con el sufijo -in- (curiosa elección teniendo en cuenta la propuesta final de Rodríguez Huertas), la formación de antónimos con el prefijo mal- y la adopción de palabras internacionales. Finalmente, el prólogo destaca las raíces latinas de muchas palabras y concluye así:

Para que no se tema que, al aprender este idioma, se ha de perder el tiempo, suponiendo que no habrá persona alguna con quien entablar correspondencia, ponemos á continuación de la Gramática una carta en la nueva lengua, para que, dirigiéndose á uno de los individuos, cuyos domicilios van al pié, pueda saberse por ellos mismos que la Linguio Internacia está realizando muy rápidos progresos en toda la Europa.

En la descripción del alfabeto destaca la explicación de la j, «como j francesa: jur-o (tchuro), juramento». La explicación cobra cierto sentido ante la ausencia de la ĵ. Es decir, Rodríguez Huertas cambia la ĵ por la j.
La explicación de la ausencia de la ŭ tampoco se desvela hasta la página 30.
Por último, el alfabeto no contiene la y, lo cual no debería sorprender considerando que no existe en esperanto. Sin embargo, Rodríguez Huertas la usa para formar el plural («12. Signo único del plural, la y») y en general para sustituir a la j (yes, yam, yaro).

Los pronombres personales del esperanto, según Rodríguez Huertas

La siguiente sorpresa importante la encontramos en el cuadro de declinación de los pronombres personales. Al margen de la aplicación de los seis casos latinos al castellano, sorprende que el acusativo sea igual al nominativo. La explicación una vez más en la página 30 («Alteraciones introducidas en esta Gramática»):

3.ª El acusativo lo indicamos colocando inmediatamente después del verbo la palabra que funciona como objeto directo del mismo. Ejemplo: Mi legas via letero, en vez de mi legas vian leteron;  

Al margen de esporádicas imprecisiones, la gramática explica de manera adecuada las partes de la oración (artículo, nombre, adjetivo, adverbio, verbo...) y los prefijos y sufijos.
Tras comparar un párrafo en castellano, lingua, volapük y esperanto (a fin de destacar la sencillez del esperanto), el manual vuelve a acercarse a un manual ortodoxo: ejercicios, padrenuestro en esperanto, primeros versos del Génesis, una carta...

Rodríguez Huertas propone asimismo un modelo de carta para solicitar un intercambio de correspondencia en esperanto y añade una serie de direcciones de esperantistas europeos (Zamenhof, Kelter, Schmidt, etcétera).

Carta modelo y direcciones

Por fin, en la página 30, el autor aclara las adaptaciones que he ido mencionando:

Con el propósito de presentar este idioma á nuestros compatriotas de un modo en extremo fácil, así como por la necesidad de salvar la dificultades tipográficas que origina en un principio la publicación de un libro en caracteres extraños á los de nuestro uso nos hemos visto precisados a introducir algunas reformas al darlo á conocer, abrigando el intimo convencimiento de que el muy ilustrado filólogo por quien ha sido inventado, ha de tener en cuenta, merced á su recto criterio, que, al proceder así, lo hacemos tan sólo instigados por el deseo de que tan noble y trascendental invento sea propagado de un modo rápido, y con el menor número de obstáculos, por todo nuestro territorio.

Por último, como si de un diccionario geográfico se tratara, el autor ofrece información de las distintas ciudades en que «se admite correspondencia en linguo internacia». Llaman la atención algunos de los topónimos que se usaban [?] en la época; como éste, que supongo que se refiere a Aquisgrán (Aachen, Aix-la-Chapelle)

Alemania
Chapelle tiene fábricas de máquinas, paños y alfileres.  

El diccionario, muy reducido y sin criterio claro, ocupa las páginas 34 a la 51. A la última entrada del diccionario (zorg-i, cuidar) le sigue la palabra FIN. Sin embargo, aún queda la parte más desconcertante.

«Reforma que proponen los amantes de este idioma residentes en Málaga»
Bajo este título, y después de adaptar el alfabeto y eliminar la marca de acusativo, Rodríguez Huertas propone sustituir el artículo único la por una serie de artículos definidos e indefinidos con marca de género y número. Ésta es su propuesta.

En vez del único artículo la, común á todos los géneros, números y casos, convendría emplear le, une, para los nombres de varón, sus oficios y animal macho; la, una, para los nombres de mujer, sus oficios y animal hembra, y lo, uno, para preceder á los nombres de cosas, cuyos plurales serian respectivamente: ley; uney; lay; unay; loy; unoy.
Admitida esta reforma por el inventor, podría permanecer invariable la palabra que designa nombre masculino, al variar de género: v. gr.:
Le ĉevalo (el caballo), la ĉevalo (la yegüa); ley ĉevaloy (los caballos); lay ĉevaloy (las yegüas).
Esto sería muy conveniente para el conocimienro de los vocablos y la pronta traducción, puesto que de la simple inspección del artículo se deduciría si se trataba de nombres de personas ó animales de uno u otro sexo, ó de seres inanimados.

En la entrada «Hispanujo», la Enciklopedio de Esperanto afirma que José Rodríguez Huertas además de ser autor de esta primera gramática para españoles también fundó el primer club esperantista del país en 1892.
La Gramática, ejercicios y diccionario de la linguo internacia del doctor Esperanto se convirtió en el número 36 de la bibliografía esperantista. Zamenhof no quedó complacido con la obra.

Notas:
(1) En todas las citas he conservado la ortografía de la época y las erratas del original.

Ĝisdatigo
Toño del Barrio atentigas min pri artikolo aperigita en Boletín de HEF en 1987.
Juan Azcuénaga jam bonege pritraktis la aferon.
Jen la ligilo:
www.gazetejo.org/system/files/gazetoj/bol279.pdf (p-oj 9-12)

sábado, 5 de febrero de 2011

Esperantujo perdas sian BBC-on

Karaj Geaskultantoj, Karaj Radioamikoj, hodiaŭ ni havas por vi malĝojigan informon pri foresto de nia E-programo. Nome laŭ la decido de la Estraro de PR ekde hodiaŭ mi ne plu povas okupiĝi pri ili. Ni klopodos baldaŭ liveri al niaj aŭskultantoj kaj amikoj pliajn informojn.

Tiu ĉi mesaĝo de Gabriela Kosiarska en la Facebook-a grupo Amikaro de Pola Radio en Esperanto metis malĝojan finon al pli ol duonjarcenta historio de elsendoj en esperanto. Libera Folio tuj interparolis kun Gabriela Kosiarska, kiu konfirmis, ke la elsendo de 31-1-2011 restos la lasta. Jam en 2006 «respondeculo de poreksterlandaj programoj s-ro Jerzy Targalski [...] decidis likvidi la esperantajn elsendojn»(1) je la Zamenhofa Tago tiujara. La protestoj de la esperantistaro (kaj komentoj en la pola gazetaro) prokrastis la decidon ĝis januaro 2007 kaj ebligis la novajn podkastajn elsendojn ekde la 9-an de januaro 2007. En majo 2010, lastmomente kiel ĉi-foje (legu artikolon ĉe Libera Folio), Gabi Kosiarska, jam delonge la sola dungito de la Esperanto-redakcio, estis delegita por ŝangi la portalon de Pola Radio kaj ŝia laboro en la Esperanto-servo de Pola Radio estis haltigita.
De tiam, la podkastoj aperis trifoje po semajno kun kelkaj aktualaĵoj kaj sonarkivaj interparoloj, danke al la klopodoj de Gabi Kosiarska, Barbara Pietrzak kaj Maciek Jaskot.



Unuaj paŝoj de la radio en esperanto
Pola Radio eble estas [estis?] al la E-radio, tio kio Literatura Mondo estis al la esperanta beletro. Ĝi elstaras kiel pinta reprezentanto de radio en esperanto. Tamen, Pola Radio ne estis la sola nek la unua esperanto-radio. Laŭ Enciklopedio de Esperanto, «la unuaj disaŭdigoj en esperanto komenciĝis en 1922. Tiam estis farataj tiaj provoj en Newark (Usono) kaj Londono». Nur du jaroj poste fondiĝis Internacia Radio Asocio, kiu kongresis kaj eldonis Internacia Radio Revuo-n. En 1927 Internacia Unio de Radiofonio kongresis en Laŭzano kaj aprobis jenan rezolucion:
La Internacia Unio de Radiofonio rekomendas al la stacioj fari provon pri regulaj elsendoj en Esperanto - unufoje en la semajno dum 10-15 minutoj por anonci al malproksima aŭskultantaro la ĉefajn punktojn de sia semajna programo aŭ por konigi al ĝi okazintaĵon artistan, intelektan aŭ ekonomian de sia nacia vivo. Samtempe ĝi rekomendas al ili anoncigi sian stacion unufoje ĉiutage en Esperanto okaze de siaj vesperprogramoj.

Poste, la Internacia Centra Komitato de la Esperanto Movado kreis apartan radio-komisionon. EdE citis ĝiaj statistikoj: «Laŭ tio en 1933 en 83 sendostacioj de 14 landoj okazis 1774 disaŭdigoj en aŭ pri esperanto, inter ili 409 kursohoroj».


«Parolas Varsovio, naskiĝurbo de Esperanto»
En la jaro 1959, la sinteno al esperanto de la komunisma pola registaro estis iom pli favora ol dum antaŭaj jaroj. Post la 38-a UK okazinta en 1953 en Zagrebo, la unua en komunisma lando, UEA decidis estigi la 44-an kongreson en Varsovio. Temis pri jubilea kongreso, okaze de la centa datreveno de la naskiĝo de Zamenhof.
Unuflanke ŝajnis, ke ne eblas kongresi aliloke ol en Varsovio, kie eblas pilgrimi al la tombo de L. Zamenhof - dum la lasta mondmilito senigis milojn da esperantistoj, inkluzive Zamenhofojn, je loko de eterna ripozo. Aliflanke regis profunda dubo pri sukceso de la kongreso malantaŭ la «fera kurteno».(2)

Isaj Dratwer (1905-1985), ĝenerala sekretario de Pola Esperanto-Asocio, interesigis la ĉefministron Jozef-on Cyrankievicz-on, onidire eksesperantisto, pri la ideo estigi la elsendojn prepare al UK.
La ideo estis aprobita, sed estis samtempe prezentita unu kondiĉo. Ne eblis paroli pri eksperimenta dekkelkminuta babilo, ne eblas paroli pri lingvo-rubriko. La elsendo devas esti ĉiutaga, duonhora, profesinivela, prilaborata en specialigita lingvoredakcio en la poreksterlanda fako de Pola Radio.(3)

La elsendoj komenciĝis la 4-an de aprilo. La unuaj du redaktoroj estis Ada Sikorska-Fighiera kaj Jerzy Uspenski. Nur tagoj poste komencis la kunlaborado de Andrzej Pettyn, kiu laboris pli ol kvardek jaroj en la E-redakcio de PR. Ankaŭ pli ol kvardek jaroj laboris kaj kunlaboris tie Barbara Pietrzak, nuna ĝenerala sekretario de UEA. Pietrzak aparte fieris pri la premio pro la atingaĵo en la evoluigo de la ĵurnalisma lingvo (1970) aŭ la premio Onisaburo Deguĉi pro la kontribuo al la internacia paca interkompreniĝo (1993) aljuĝitaj al la E-redakcio de Pola Radio. Ŝi finigis la jam citita artikolo de Eventoj tiuvorte:
Dum daŭre por multaj esperantistoj Esperanto estas la lingvo de legaĵoj, korespondaĵoj aŭ pli-malpli sporadaj renkontoj - por la radioaŭskultantoj la E-elsendoj estas la vivanta medio, la loko de ilia ĉiutage spertata lingvoidenteco.(4)

Do, ni bezonas tuj retrovi nian lingvoidentecon!


NOTOJ
(1) Darío Rodríguez: «Krizo en Pola Radio», Bulteno de HEF,  377 (jan-feb, 2007), p. 16.
(2) (3) y (4) Barbara Pietrzak: «Marĝene de la jubileo», Eventoj, 54 (majo 1994).

LEGU (KAJ AŬSKULTU) ANKAŬ
Barbara Pietrzak: 40-jariĝo de Esperanto-redakcio de Pola Radio
Elsendo de Radio Vatikana (17-12-2006)

ALIAJ ESPERANTAJ RADIOJ KAJ PODKASTOJ
Radio Vatikana
Ĉina Radio Internaciaj
Varsovia Vento
Radio Verda
kaj multaj pli